شبیه به لشگری عظیم با رنگ‌های غالب سفید و مشکی کنار هم ردیف شده‌اند. از زاویه هوایی، ماشین‌ها به صف کنار هم نشسته‌اند و انبارهای خودروسازان را پر کرده‌اند. طی یک ماه اخیر، عکس‌های هوایی از پارکینگ خودروسازان منتشر شد که در کنار اظهارات مختلف، بخشی از غائله کمبود و افزایش عجیب و غریب قیمت‌ها در بازار خودرو را روشن کرد. بر اساس صحبت‌های مسئولان غول‌های خودروساز، ماشین‌های انبار شده در پارکینگ‌ها ناقص هستند و بخاطر کسری قطعات ایمنی و الکترونیکی قابل عرضه نیستند. همین کمبود عرضه، بخش زیادی از تقصیر گرانی خودر را به دوش می‌کشد.
جست‌وجو در میان منابع مختلف، اثبات میکند که گرانی قطعات یکی از اصلی‌ترین عوامل آشفتگی‌های بازار خودروی داخلی است. این در حالی است که دولت برای تامین این قطعه‌ها، از ابتدای سال گذشته ارز دولتی تخصیص داده است.
بررسی‌های خبرنگار اقتصادی از فهرست دریافت‌کنندگان ارز ۴۲۰۰ تومانی نشان می‌دهد که تا تیرماه امسال، دو خودروساز بزرگ نزدیک به ۵ میلیارد دلار ارز دریافت کرده‌اند. بررسی جزئیات در فایل داده‌های بسیار بزرگ بانک مرکزی نیز روشن میکند که در حوزه قطعه‌سازی سه شرکت بیشترین میزان ارز را دریافت کرده‌اند. صنایع تولیدی کروز ۹۸ میلیون دلار ارز گرفته و دو شرکت متعلق به ایران خودرو نیز روی هم رفته بیش از ۱۱۲ میلیون دلار برای واردات قطعه، ارز ۴۲۰۰ تومانی دریافت کرده‌اند. با این حال، گفته می‌شود که ۱۶۰ هزار خودروی ناقص در انبار خودروسازان وجود دارد و ۸۰ درصد از رسوب خودروهای ایران خودرو و سایپا به گردن همین شرکت‌هایی است که بیشترین میزان ارز را دریافت میکنند و برای خرید غول‌های جاده مخصوص از دولت نیز، خیز بلندی برداشته‌اند.
طی دو هفته اخیر نیز قیمت خودروهای داخلی افت ۷ تا ۱۲ میلیونی داشته‌است. به اعتقاد کارشناسان عرضه خودروهای ایران خودرو عامل این کاهش قیمت بوده‌است. همین مساله روشن میکند که اگر قطعات خودروهای ناقص زودتر تامین و عرضه می‌شد، احتمالا بازار خودرو، پژوی ۲۰۶ صد میلیونی را به خود نمی‌دید.
کدام قطعه‌سازان بیشترین ارز ۴۲۰۰ تومانی را دریافت کردند؟
بانک مرکزی دو هفته پیش فهرست دریافت‌کنندگان ارز نیمایی و دولتی را تا تیرماه ۹۸ به روز کرد. این فهرست تنها به‌صورت‌خام و بدون هیچ دسته‌بندی نام شرکت‌ها و ارزهای دریافتی آنها را بر اساس واحدهای پول مختلف ارائه میکند و مشخص نیست که این شرکت‌ها در چه حوزه‌ای فعال هستند و در قبال دریافت ارز، دقیقا چه کالا و خدماتی وارد کرده‌اند. اما با این وجود، با کنکاش در این فهرست می‌توان به برخی از شرکت‌های واردکننده قطعات خودرو و شرکت‌هایی با بیشترین میزان ارز دریافتی رسید.
بررسی‌های «ایرنا» از این فهرست نشان می‌دهد که حداقل ۲۰ شرکت بزرگ قطعه‌سازی از فروردین ۹۷ تا تیرماه ۹۸ ارز ۴۲۰۰ تومانی دریافت کرده‌اند. در این میان بیشترین ارز متعلق به شرکت کروز و بعد از آن هم دو شرکت ساپکو و ایساکوی ایران‌خودرو بوده‌است. شرکت کروز، بیش از ۹۸ میلیون دلار ارز در قالب ارزهای یوآن، وون و یوور دریافت کرده‌است. این شرکت تا کنون ۲۶.۹۲ درصد از سهام ایران‌خودرو را به‌دست آورده و چند درصد از سهام سایپا را هم صاحب شده‌است.
بعد از آن، شرکت طراحی مهندسی و تامین قطعات ایران خودرو معروف به ساپکو قرار دارد که نزدیک به ۸۰ میلیون دلار ارز ۴۲۰۰ تومانی در قالب ارزهای یورو، یوآن چین، روپیه هند، وون کره‌جنوبی، ین ژاپن و ریال عمان دریافت کرده‌است. ایساکو، با عنوان کامل تهیه و توزیع قطعات و لوازم یدکی ایران‌خودرو نیز ۳۲ میلیون و ۱۱۸ هزار و ۱۳۶ دلار ارز در قالب یورو، یوآن و روپیه دریافت کرده است. با این حساب، شرکت‌های قطعه‌سازی ایران‌خودرو بیش از ۱۱۲ میلیون دلار ارز برای واردات قطعه دریافت کرده‌اند.
در مرتبه چهارم نیز، سازه گستر سایپا با ۱۲ میلیون دلار ارز دریافتی در قالب یوآن، وون و یوور قرار دارد. در جایگاه‌های بعدی هم سایپا آذین نزدیک به ۴.۵ میلیون دلار ارز و تولید و توزیع قطعات فرهنگ یدک اروند، ۳.۶ میلیون دلار ارز دریافت کرده‌اند.
۳۰ درصد تولید قطعات، در انحصار سه غول
بر اساس اطلاعات انجمن قطعه‌سازان خودرو، خودروهای موجود در کف ایران خودرو بیش از ۵ هزار میلیارد تومان ارزش دارند و ارزش خودروهای انباشت‌شده در سایپا نیز همین حدود است. فرهاد بهنیا، سخنگوی انجمن سازندگان قطعات چهارم خرداد ماه گفته بود:« ۹۵ درصد قطعه سازان با بالاترین ظرفیت خود در حال تولید قطعه هستند، اما کسری یکی دو قطعه سبب شده که خودروهای تولید شده تجاری نشوند. باید بررسی شود و ببینند که چه شرکتی بیشترین میزان ارز دولتی را دریافت کرده، بیشترین مطالبات را از خودروسازان گرفته و در مقابل، عامل اصلی ناقصی ۸۰ درصد خودروهای کف کارخانه است. این شرکت بزرگ قطعه‌ساز در حال خریدن سهام شرکت‌های خودروساز است و بخشی از سهام آنها را هم خریده است.»
وی ادامه داد:«عملکرد انحصاری این شرکت سبب شده تا سایر شرکت‌های قطعه ساز در معرض تعطیلی قرار بگیرند. شنیده‌ها حاکیست اکنون شرکت یاد شده در حال خرید شرکت‌های نیمه تعطیل قطعه سازی است، در حالی که اگر پول دارند باید جنس و قطعه به خطوط خودروسازی تزریق کند.»
همان زمان بررسی های مطبوعاتی نشان داد که شرکت یاد شده، شرکت صنایع تولیدی کروز است. شرکتی که قصد دارد ایران خودرو و سایپا را بخرد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از ۵۰۰ شرکت در زنجیره تولید قطعه برای صنعت خودروسازی کشور فعالیت میکنند. بیش از یک هزار و ۲۰۰ واحد قطعه‌سازی خودرو در کشور وجود دارند و ۱۵ هزار کارگاه کوچک هم در این صنعت حضور دارند. اما ۳۰ درصد تولید قطعات خودروسازی کشور به‌صورت انحصاری در دست سه غول قطعه‌سازی است و این شرکت‌ها عمدتا تامین‌کننده انحصاری نزدیک به ۲۳۰۰ قطعه هستند.
قطعه‌سازی انحصاری، ریشه گرانی بازار خودرو
بررسی‌های دیگر نیز تایید میکند که با بازی در زمین قطعه‌سازی خودرو و انحصارهای آن، اوضاع بازار خودرو به آشفتگی‌های کنونی رسیده است. ۲۹ تیرماه سال ۹۴، گزارش تحقیق و تفحص مجلس از عملکرد صنایع خودروسازی کشور، از انحصار و رانت در صنعت قطعه‌سازی روایت می‌کرد. این گزارش همان زمان هم از افزایش شدید قیمت قطعات خودرو حکایت داشت که اگر همان زمان در عمل تاثیرگذار بود و اقداماتی برای شکست این انحصار انجام می‌شد، احتمالا در سال ۹۷ خودروی پراید نمی‌توانست از مرز ۵۰ میلیون تومان عبور کند.
بر اساس گزارش تحقیق و تفحص مجلس شرکت‌های «کروز، عظام و صنایع سندان ایرانیان» تامین‌کننده بیش از ۳۰ درصد قطعات و سیستم‌های خودروهای پرتیراژ خودروسازان ایرانی بوده‌اند که در دو هزار و ۳۰۰ قطعه به‌صورت تک‌منبع تامین این قطعات فعالیت میکنند. در این گزارش آمده بود: «تامین قطعات از تولیدکنندگان انحصاری باعث شده درصورت وجود نقیصه در قطعه به جهت جلوگیری از توقف خط تولید به‌رغم بروز مشکلات کیفی، شرکت مجبور به استفاده از این‌گونه قطعات در تکمیل محصولات شده و نهایتا تعداد زیادی از مشتریان در شبکه خدمات پس از فروش در صف تعویض این قطعه معیوب قرار گیرند که بعضا برخی از این قطعات در دوره گارانتی هم تامین می‌شود. همچنین عدم مدیریت صحیح در زنجیره تامین موجب شده است تامین از طریق شبکه‌های شرکتی تو در تو و پیچیده که به‌نحو ماهرانه‌ای به‌هم تنیده شده‌اند، افزایش شدید قیمت قطعات را به‌همراه داشته باشد و به‌طور طبیعی قیمت تمام‌شده محصولات تولیدی شرکت را به‌صورت فزاینده افزایش دهد.»
از ابتدای سال ۹۷ نیز که ارز ۴۲۰۰ تومانی به صنایع مختلف تخصیص داده شد، این شرکت با اختلاف بالایی نسبت به سایر شرکت‌ها، در صدر فهرست دریافت‌کنندگان ارز بوده‌است. البته این آمارها، شامل دریافت ارز نیمایی نمی‌شود اما در فهرست دریافت‌کنندگان ارز نیمایی نیز نام شرکت کروز بیش از هر شرکت دیگری تکرار شده‌است.
«فرهاد بهنیا» سخنگوی انجمن قطعه‌سازان خودرو به تازگی اعلام کرده است که سال گذشته حدود ۴۰ هزار دستگاه خودرو در کف کارخانه‌ها انباشت شده بود که در حال حاضر این تعداد به ۱۶۰ هزار دستگاه رسیده است. انباشت خودروهای ناقص در کف کارخانه‌های خودروساز باعث توقف گردش نقدینگی قطعه‌سازان شده است.
بهنیا تاکید کرده بود: «اگر این خودروها تجاری می‌شدند، مطالبات قطعه‌سازان پرداخت می‌شد و در ضمن قیمت خودرو نیز تا این حد بالا نمی‌رفت.»
