جایگاه ایثارگری و شهادت از منظر اسلام

به قلم علي عباس نيا: روابط عمومي بنياد شهيد و امور ايثارگران مازندران

چهارشنبه 21 / 09 / 97

ایثار به معنای نثار است ، منتهی به دو شرط 1-دوست داشتن آن چیز 2- داشتن نیت قربه الی الله.

جنگ به حکم عاطفه انسانی ، مردود و ناپسند ؛ اما به حکم عقل و استدلال ، مورد قبول است و در برابر دشمن متجاوز و ستمگر ، چاره ای جز مقاومت و دفاع نیست و برای دفاع از جان و مال و سرزمین و عقیده ، راهی غیر از ایثار و از خود گذشتگی وجود ندارد . اسلام که دین فطرت و عقل است ، به این موضوع توجه دارد و در مواقع ضروری با فرمان جهاد و دفاع ، چاره کار را اندیشیده است .

در آموزه های دینی ما، جوهره و عصاره فرهنگ ایثار و شهادت از خود گذشتگی و اخلاص و آزاد منشی هوشمندانه و هدفمند است. هرچند تاریخ ایثار از زمان حضرت آدم (ع) شروع گردید و تا آخرین منجی موعود (ع) ادامه خواهد یافت و ما هر سال با محرّم ، تاسوعا و عاشورا با ایثار و شهادت پیوند می خوریم.

کلید واژه‌ها و تعاریف آن‌ها:

ایثار:

کلمه ایثار باب افعال از مادّه اثر –یؤثر به معنای برگزیدن و اختیار کردن است ( قرشی ، 1352، ج1، ص 23). این کلمه ، معنای بذل و بخشش ، ترجیح دادن بعضی بربعضی دیگر ، گذشت کردن از حق خود برای دیگران ، غرض دیگران را بر غرض خویش مقدّم داشتن ، و منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدّم داشتن ، دیگری را در رساندن به منفعت و دفع مضرت بر خود مقدّم داشتن آمده است. ( دهخدا، 1376،ج3 ص31 : مفردات ، ص45)

ایثار در اصطلاح عبارت است از:بخشش مال به کسی ، با وجود احتیاج به آن. (نوری،1408 ،ج2،ص122)

شهادت :

در معنای خاص؛ یعنی کشته شدن در راه خدا (قتل فی سبیل الله)، شهادت مرگ آگاهانه در راه هدف مقدّس است. عملی آگاهانه و اختیاری است و شهیدان شمع محفل بشریت هستند. (مطهری ، 1376، ص46)

آیات ایثار

در قرآن آیه ای با این لفظ (ایثار ) نیامده ، اما مشتقات آن در شش آیه از شش سوره قرآن به صورت فعل ماضی و مضارع آمده است .

1-« قَالُواْ تَاللَّهِ لَقَدْ ءَاثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَ إِن كُنَّا لَخَطِِينَ ؛گفتند: «به خدا سوگند، خداوند تو را بر ما برترى بخشيده و ما خطاكار بوديم!» (یوسف/91)

2- « قَالُواْ لَن نُّؤْثِرَكَ عَلىَ‏ مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَتِ وَ الَّذِى فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضىِ هَاذِهِ الحَْيَوةَ الدُّنْيَا؛گفتند: «سوگند به آن كسى كه ما را آفريده، هرگز تو را بر دلايل روشنى كه براى ما آمده، مقدّم نخواهيم داشت! هر حكمى مى‏خواهى بكن تو تنها در اين زندگى دنيا مى‏توانى حكم كنى!» (طه/72)

3- « وَ الَّذِينَ تَبَوَّءُو الدَّارَ وَ الْايمَانَ مِن قَبْلِهِمْ يحُِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيهِْمْ وَ لَا يجَِدُونَ فىِ صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُواْ وَ يُؤْثِرُونَ عَلىَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ كاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ؛ و براى كسانى است كه در اين سرا [سرزمين مدينه‏] و در سراى ايمان پيش از مهاجران مسكن گزيدند و كسانى را كه به سويشان هجرت كنند دوست مى‏دارند، و در دل خود نيازى به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمى‏كنند و آنها را بر خود مقدّم مى‏دارند هر چند خودشان بسيار نيازمند باشند كسانى كه از بخل و حرص نفس خويش باز داشته شده‏اند رستگارانند! (حشر/9)

4- « فَقَالَ إِنْ هَاذَا إِلَّا سحِْرٌ يُؤْثَرُ؛ و سرانجام گفت: «اين (قرآن) چيزى جز افسون و سحرى همچون سحرهاى پيشينيان نيست! (مدثر/24)

5- « فَأَمَّا مَن طَغَى‏ ،وَ ءَاثَرَ الحَْيَوةَ الدُّنْيَا ،فَإِنَّ الجَْحِيمَ هِىَ الْمَأْوَى‏ ؛امّا آن كسى كه طغيان كرده، و زندگى دنيا را مقدّم داشته، مسلّماً دوزخ جايگاه اوست! » (نازعات/39-37 )

6- بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا ؛ولى شما زندگى دنيا را مقدم مى‏داريد» (اعلی/16)

مفهوم ایثار در آیات

الف) معنا و مفهوم اوّل ایثار

یکی از معانی و مفاهیم ایثار ، ایثار خدای تعالی نسبت به بنده اش ، یوسف (ع) است. و این که وجود چه صفاتی در یوسف (ع) زمینه این گزینش را فراهم آورده است؟ از آیه 24 سوره سجده در می یابیم که صبر و یقین به عنوان دو عامل اساسی ، زمینه ساز ایثار خدای متعال نسبت به بندگان صالح است.

ب) معنا و مفهوم دوم ایثار

یکی از معانی و مفاهیم ایثار ، ایثار به توحید و نشانه های خدای متعال است . آن جا که معیار حقیقی فضیلت به دست می آید ، دنیا و مافیها در برابر آن ، ارزش و معنایی ندارد و همه چیز حتی حیات انسان تحت الشعاع آن قرار می گیرد .

ج) معنا و مفهوم سوّم ایثار

یکی از معانی و مفاهیم ایثار ، ایثار مؤمنین نیازمند است . آنان با کمال وسعت نظر و خالی از هر گونه بخل و تنگ نظری ، با آن که خود نیازمندند ، از روی محبّت ، مؤمنان نیازمند دیگر را بر خود مقدّم می دارند . آیه 9 سوره حشر ، مصداق این معنا و مفهوم از ایثار را در اخلاق و روحیات انصار بیان می فرماید.

د) معنا و مفهوم چهارم ایثار

معنا و مفهوم چهارم ایثار، ایثار کافران است. مصداق کامل این معنا و مفهوم ولیدبن مغیره مخزومی است که ایثار او بر اساس انکار مقدسات و حقایق و بر پایه ناحق جلوه دادن حقیقت وحی قرار دارد . او قرآن را سحر مؤثر یا سحری که آن را ترجیح می دهند ، معرفی می کند.

و) معنا و مفهوم پنجم ایثار

این ایثار ، ایثار طاغوتیان و سرکشان دنیا طلب است. مصداق کامل ایثار طاغیان ، فرعون است.

ه) معنا و مفهوم ششم ایثار

مفهوم ششم ایثار ، ایثار دنیادارانی است که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح دده اند: (اعلی/16)

ایثار در روایات

ایثار در روایات به عنوان « خوی و خصلت ابرار و برگزیدگان الهی ، نیکوترین احسان و اعلی مراتب ایمان شمرده شده است. چنان که امیر مؤمنان (ع) فرمود: «الایثارُ سجیّةالابرارِ وَ شیمَة الاخیارِ» ایثار خوی نیکوکاران و شیوه نیکان است.(تمیمی 1366، ج2،ص164) و در جای دیگر فرمود: « الإيثار أحسن الإحسان و أعلى مراتب الإيمان ؛دیگران را برخود مقدم داشتن ، بهترین نیکویی ، و بلندترین پایه های ایمان است». (همان،ص31)

کسی که جان برکف از اسلام و مرزهای اسلامی دفاع می کند ، خود را به آب و آتش می زند وچه بسا خون پاکش در راه پاسداری از اسلام و ارزش های اسلامی ریخته می شود ، به بالاترین درجه ایثار رسیده ، محبوب ترین مقام را نزد خدا درد؛ چنان که رسول خدا (ص) درباره ارزش خون های پاک شهیدان راه خدا می فرماید: « هیچ قطره ای در پیشگاه خداوند، محبوب تر از قطره خونی که در راه خدا ریخته می شود ، نیست». (نوری،1408، ج11، ص8)

فواید ایثار

به طور قطع ، ایثار مثبت ، نتایج زیبا و گرانقدری در پی خواهد داشت که برخی از آن ها بدین شرح است:

الف) بروز گوهر های انسانی:

در صحنه های ایثار ، جوهر واقعی ف کرامت نفس ، پاکیزگی ، صفا و بلندی مرتبه انسان های بزرگوار آشکار می شود و به تعبیر امیرمؤمنان (ع) : « هنگام ایثار ، گوهرهای (شرافت و بلندی مرتبه) کریمان آشکار می شود. » (تمیمی ، 1366،ج4، ص326)

از حذیفه عدوی چنین نقل شده است:

روز جنگ «یرموک» مقداری آب تهیه کردم تا پسر عمویم را که در بیابان تشنه افتاده بود ، سیراب سازم ، هنگامی به او رسیدم که هنوز رمقی در بدن داشت ، خواستم به او آب بدهم که فریاد ناله ای از پشت سر شنیدم . پسر عمویم به جای نوشیدن آب با وجود تشنگی شدید ناشی از نبرد و خونریزی زیاد و حالت احتضار ، اشاره کرد که آب را برای آن مجروح ببرم . بربالین او رفتم، دیدم هشام بن العاص است . خواستم به او آب بدهم ، ناله دیگری برآمد . او نیز اشاره به مجروح سوّم کرد . چون نزد سوّمین رسیدم ، جان داده بود . به سوی هشام برگشتم امادیدم روح او نیز پرواز کرده است. به سوی پسر عمویم بازگشتم . دیدم او هم از دنیا رفته است. گفتم : سبحان الله از این ایثار! ( شعرانی ،بی تا، ج11، ص103)

2. زبونی و شکست دشمن :

ایثار و فداکاری در مصاف با دشمن موجب زبونی و درماندگی دشمن می شود.

یکی از رزمندگان دفاع مقدس می گوید :« در عملیات رمضان ، رزمنده ای را دیدم که پایش قطع شده بود . وقتی بالای سرش رفتیم و خواستیم او را به عقب منتقل کنیم گفت: مرا رها کنید و به پیشروی ادامه دهید . فقط اگر امکان دارد مرا در گودالی جای دهید و بروید. پس از چند ساعت که برگشتیم ، دیدیم آن برادر بسیجی و ایثارگر در همان نقطه به لقاءالله پیوسته است. » ( کهتری ، بی تا، ص 54)

3. سَروری و سرافرازی:

امیرمؤمنان (ع) از ایثار به عنوان برترین عبادت و بزرگترین مایه سروری یاد کرده و می فرماید:« با ایثار (مقدم داشتن دیگران) برخود، مالک گردن ها می شوی .(مردم مطیع و فرمانبرار تو می شوند). (تمیمی،1366، ج1، ص227)

نتیجه گیری:

رمز سعادت و سربلندی یک جامعه را باید در حفظ و حراست افراد آن از کیان خود و کوتاه ساختن دست دشمنان از هر گونه تعرض به نوامیس و اعتقادات و ارزش های معنوی جامعه دانست. در نقطه مقابل ، ضعف و زبونی و راحت طلبی و ترس ، آفت هایی هستند که نشان از ذلت و خواری یک جامعه دارند و همان گونه که اگر نیروی دفاعی بدن به دلیلی از کار بیفتد در مدت کوتاهی انواع بیماری ها به سراغ انسان آمده و در نهایت انسان را از پا می افکند جامعه ای هم که روحیه جهادی را از کف داده و مردمانش حساسیتی در برابر تهاجمات نظامی و فرهنگی دشمن نشان نمی دهند و هر یک سر در لاک منافع شخصی خود فرو برده اند ، دیر یا زود این ضعف و زبونی آثارش هویدا خواهد شد و کیان آن جامعه را در معرض هلاکت و نابودی قرار خواهد داد. در آموزه های دینی ما، جوهره و عصاره فرهنگ ایثار و شهادت از خود گذشتگی و اخلاص و آزاد منشی هوشمندانه و هدفمند است. اسلام در عین حال که دین صلح و مدارا است ، دین قوّت و قدرت و جهاد نیز هست و به هیچ وجه اجازه تسلط کفار و مشرکان و ظالمان را بر مسلمانان نمی دهد . و با هر گونه ستم پذیری و ذلّت مخالف است از این رو واژه هاو مفاهیم جهاد و ایثار و شهادت در اسلام قداست و ارزش و جایگاه خاصّی دارند .

قرآن و صفحات تاریخ ، حکایت از آن دارد که گروهی برای حفظ و تثبیت ارزش های الهی و انسانی در جامعه و راه تبعیت از فرامین انبیاء و پیشوایان حق چنان صادقانه و مخلصانه پا به میدان جهاد گذاشته اند که در این راه حتی جان در طبق اخلاص نهاده اند و آن را سخاوت مندانه به پیشوای خود اهدا نموده اند .