داستانی در بریتانیا رواج دارد که استعمار هند – که در ذات خود پدیده هولناکی بوده- هیچ مزیت اقتصادی بزرگی قابل توجهی برای خود بریتانیا به همراه نداشته است. گذشته از این شاید حتی اداره هند برای بریتانیا هزینه هایی را نیز در بر داشته است. در نتیجه این واقعیت که امپراتوری بریتانیا مدت ها دوام آورد- و داستان همچنان ادامه دارد- یک ژست خیرخواهی از سوی بریتانیا بوده است.
تحقیق جدید انجام شده توسط اقتصاددان نامدار اوتسا پاتنایک – که به تازگی از سوی انتشارات دانشگاه کلمبیا منتشر شده- ضربه ای کاری به این روایت وارد می آورد. پاتنایک با بررسی حدود دو قرن سوابق موجود در زمینه ریز اطلاعات مربوط به مالیات و تجارت، چنین نتیجه گیری می کند که در دوره زمانی 1765 تا 1938 بریتانیا در مجموع قریب 45 تریلیون دلار از ثروت های هند را به جیب زده است.
این رقم سرسام آوری است. برای آنکه بهتر معنای این رقم را درک کنید بد نیست بدانید که 45 تریلیون دلار 17 بار از کل تولید ناخالص داخلی سالانه امروز بریتانیا بیشتر است.
چنین مبلغ کلانی از کجا آمده است؟
این اتفاق از طریق سیستم تجاری افتاده است. بریتانیا پیش از استعمار هند، کالاهایی چون منسوجات و برنج را از تولید کنندگان هندی خریداری می کرد و به همان شیوه معمول – عمدتا با نقره- بهای آن را می پرداخت، درست همانطور که با هر کشور دیگری تجارت می کرد. اما در سال 1765 اندکی بعد از آنکه کمپانی هند شرقی کنترل شبه قاره را در دست گرفت و تجارت هند را به انحصار خود درآورد، چیزی تغییر کرد.
نحوه عملکرد این سیستم چنین بود. کمپانی هند شرقی شروع به جمع آوری مالیات از هند کرد و بعد زیرکانه بخشی از (حدود یک سوم) این درآمدها را برای پرداخت وجه کالاهای هندی خریداری شده برای مصرف بریتانیا مورد استفاده قرار داد. به عبارت دیگر به جای پرداخت پول بابت خرید کالاهای هندی از جیب خودشان، تجار انگلیسی این کالاها را به رایگان به چنگ می آوردند، آنها اجناس رعایا و بافندگان را با استفاده از پولی «خریداری می کردند» که از خود آنان گرفته بودند.
این یک شیادی و سرقت در مقیاسی بزرگ بود. با این حال اکثر هندی ها از آنچه که می گذشت خبر نداشتند چون نماینده ای که مالیات ها را جمع آوری می کرد همان کسی نبود که برای خرید کالاهایشان می آمد. اگر شخص واحدی این دو کار را انجام می داد، قطعا بوی شیادی را احساس می کردند.
مقداری از این کالاهای سرقت شده در بریتانیا مصرف می شد و بقیه دوباره به نقاط دیگر صادر می شد. سیستم صادرات مجدد به بریتانیا اجازه می داد پول کالاهای وارداتی به اروپا را تامین کند، از جمله فلزات راهبردی چون آهن، قیر و چوب که برای صنعتی شدن بریتانیا ضروری بودند. در واقع انقلاب صنعتی تا حد زیادی به این سرقت سیستماتیک از هند بستگی داشت.
با این حربه بریتانیا قادر شده بود کالاهای سرقتی از هند را به قیمتی بسیار بیشتر از آنچه که در مکان اولیه «خریداری کرده بود»، در دیگر کشورها به فروش برساند و نه تنها 100 درصد ارزش اولیه کالاها را به جیب بزند بلکه از سود افزوده نیز برخوردار شود.
بعد از کسب حاکمیت مستقیم هند از سوی بریتانیا در سال 1847 استعمارگران تغییر جدید و خاصی را به سیستم مالیات و خرید افزودند. همزمان با از بین رفتن انحصار کمپانی هند شرقی، تولید کنندگان هندی اجازه یافتند کالاهایشان را مستقیما به سایر کشورها صادر کنند. با این حال بریتانیا مطمئن می شد که وجوهی که بابت این کالاها انجام می شد از لندن سردر بیاورند.
این شگرد چگونه عمل می کرد؟ اساسا هر کسی که می خواست کالایی را از هند خریداری کند باید از اسکناس های کانسل ویژه ای استفاده می کرد؛ یک پول کاغذی منحصر به فرد که فقط از سوی حکومت بریتانیا در هند چاپ و به گردش در می آمد. و تنها راه به دست آوردن این اسکناس ها خرید آنها از لندن در ازای پرداخت طلا یا نقره بود. در نتیجه تجار برای دریافت این اسکناس ها به لندن طلا می پرداختند و بعد از این اسکناس ها برای پرداخت ما به ازای کالاهای خریداری شده به تولید کنندگان هندی استفاده می کردند. وقتی که هندی ها اسکناس ها را در دفتر مستعمراتی محلی خرد می کردند، به آنها روپیه هایی مالیات در رفته «پرداخت می شد»: یعنی پولی که آن نیز از خود آنها جمع آوری شده بود. بنابراین یک بار دیگر بریتانیایی نه تنها در واقع اصلا چیزی پرداخت نمی کردند، بلکه از هندی ها شیادی می کردند.
در این فرایند تمام طلا و نقره ای که باید در ازای صادرات هندی ها مستقیما به دست هندی ها می رسید، به لندن ختم می شد.
این سیستم فاسد به این معنا بود که اگرچه هند از یک مازاد تجاری اثرگذار با بقیه جهان برخوردار بود- مازادی که تا سه دهه ابتدای قرن بیستم ادامه یافت - اما در حساب های ملی آنها یک کسری دیده می شد، چرا که درآمد واقعی به دست آمده از صادرات هند به طورکامل نصیب بریتانیایی ها می شد.
یکی از اهداف وجود این «کسری» خیالی این بود که به عنوان شاهدی بر این عمل کند هند برای بریتانیا چیزی جز یک وبال گردن نیست. درحالی که دقیقا عکس این حقیقت داشت. بریتانیا مقادیر هنگفتی از درآمدهایی را نصیب خود می کرد که به حق به تولیدکنندگان هندی تعلق داشت. هند غازی بود که تخم طلا می گذاشت. در عین حال وجود این «کسری» به این معنا بود که هند هیچ گزینه ای جز قرض گرفتن از بریتانیا برای تامین پول واردات خود نداشت. بنابراین کل جمیعت هند به اجبار یک بدهی به کلی غیرضروری به اربابان استعماگر خود داشتند که کنترل بریتانیا بر این کشور را بیشتر تثبیت می کرد.
بریتانیا از سود این سیستم تقلب کارانه برای سوخت رسانی به موتورهای خشونت امپریالیستی خود استفاده کرد؛ یعنی برای تامین هزینه های حمله به چین در دهه 1840 و سرکوب انقلاب هندی ها در سال 1857. و این علاوه بر چیزی بود که حکومت بریتانیا در هند مستقیما از مالیات دهندگان هندی برای تامین هزینه جنگ های خود کسب می کرد. همانطور که پاتنایک اشاره می کند «تامین هزینه کل جنگ های فاتحانه بریتانیا در خارج از مرزهای هند، همیشه به طور کامل یا عمدتا متکی به درآمدهایی بود که این کشور از هند حاصل می کرد.»
تازه این تمام ماجرا نیست. بریتانیا از این خراج بی پایان از هند، برای تامین هزینه های بسط کاپیتالیسم خود دراروپا و مناطقی از مستعمره نشین های اروپایی مثل کانادا و استرالیا استفاده می کرد. بنابراین نه تنها صنعتی شدن بریتانیا همچنین صنعتی شدن بخش بزرگی از جهان غرب را ثروت های تاراج شده از مستعمره های این کشور تسهیل می کرد.
پاتنایک چهار دوره اقتصادی متمایز را در استعمار هند از سال 1765 تا 1938 شناسایی می کند و ثروت های استخراج شده از هر یک از این دوره ها را برآورد می کند و بعد آنها را با یک نرخ بهره معتدل (حدود 5 درصد که کمتر از نرخ بهره بازار است) از میانه هر دوره تا زمان حال درهم می آمیزد. سپس او با جمع کردن این ارقام کل مبالغ حاصله از هند 44.6را تریلیون دلار برآورد می کند. به گفته او این رقم محافظه کارانه است و شامل بدهی هایی نمی شود که بریتانیا در طول دوران حاکمیت خود بر هند بر این کشور تحمیل کرد.
این ها مبالغی هستند که هوش را از سر انسان می پرانند. اما هزینه های واقعی این بهره کشی را نمی توان محاسبه کرد. اگر هند قادر بود درآمدهای مالیاتی خود و درآمدهای حاصل از تبادلات خارجی اش را در زمینه توسعه این کشور سرمایه گذاری کند - کاری که ژاپن کرد- جای تردید ندارد که حتما تاریخ به شکل کاملا متفاوتی رقم می خورد. در این صورت هند به خوبی می توانست به یک موتورخانه اقتصادی تبدیل شود و از قرن ها فقر و رنج این کشور جلوگیری شود.
تمام این یافته های تامل برانگیز پادزهری است در برابر این روایت دروغینی که صداهای قدرتمند مشخصی در بریتانیا همواره ترویج کرده اند. نیال فرگوسن مورخ محافظه کار ادعا کرده است که حاکمیت بریتانیا به «توسعه» هند کمک کرده است. در حالی که دیوید کامرون در دوران نخست وزیری اش اطمینان داد که حاکمیت بریتانیا «کمکی محض» به هند بوده است.
رد پای این روایت را در تخیلات عمومی نیز می توان به شکل قابل ملاحظه ای دنبال کرد. بر اساس یک نظرسنجی انجام شده توسط یو گاو در سال 2014، 50 درصد مردم در بریتانیا معتقدند که استعمار انگلیس به نفع مستعمرات این کشور تمام شده است.
با این حال در کل دوره 200 ساله حاکمیت بریتانیا بر هند، درآمد سرانه هند تقریبا شاهد هیچ افزایشی نبوده است. در واقع در طول نیمه دوم قرن نوزدهم - یعنی اوج مداخلات بریتانیا- میزان درآمدها در هند تا نصف کاهش پیدا کرد. میانگین امید به زندگی هندیان از سال 1879 تا 1920 به یک پنجم کاهش پیدا کرد. ده ها میلیون نفر در اثر قحطی که سیاست محرک آن بود بدون هیچ ضرورتی جان خود را از دست دادند.
بریتانیا موجب توسعه هند نشد. بلکه کاملا برعکس - همانطور که کار پاتنایک به خوبی روشن می کند- این هند بود که موجب توسعه بریتانیا شد.
این واقعیت بریتانیا را امروز ملزم به چه اقدامی می کند؟ یک عذرخواهی؟ مطلقا. بازپرداخت ثروت های غارت شده؟ شاید، هر چند که در سراسر بریتانیا پول کافی برای بازپرداخت مبلغی که پاتنایک محاسبه کرده وجود ندارد. علاوه بر این ما می توانیم شروع کنیم به بازگو کردن روایت حقیقی تاریخ. ما باید تصدیق کنیم که بریتانیا کنترل هند را نه تنها از روی خیرخواهی بلکه به خاطر تاراج ثروت های آن در دست گرفت و اینکه ظهور صنعتی بریتانیا، آنگونه که در کتاب های درسی به ما گفته می شود، از دل موتور بخار و نهادهای مالی قدرتمند ظهور نیافته، بلکه متکی بر سرقت خشونت آمیز ثروت های سرزمین ها و مردمان دیگر بوده است.
نویسنده: جیسون هایکل (Jason Hickel) استاد دانشگاه لندن و عضو انجمن سلطنتی هنرها
