کاهش قدرت ریال در مقابل ارزهای دیگر نه تنها به کاهش حضور نیروی کار خارجی در کشور و مشخصا افغانستانی ها دامن زد بلکه تمایل را برای حضور در کشورهای دیگر افزایش داد. گرچه اسناد تاریخی خاصی در رابطه با تاریخچه مهاجرت نیروی کار ایران در کشورهای دیگر منتشر نشده اما از پیش از انقلاب مشروطه کارگران ایرانی حضور گستردهای در صنایع باکو که آن زمان بخشی از روسیه تزاری بود، پیدا کردند. ارمغان این مهاجرت تشکیل حزب اجتماعیون- عامیون در انقلاب مشروطه بود.
بعدها، در سال های نه چندان دور کار در ژاپن به مساله ای مهم و اساسی برای افکار عمومی ایران بدل شد. پای عشق به مهاجرت برای کار حتی به سینما باز شد و موضوع مهاجرت به ژاپن دستمایه ساخت فیلم هایی با این مضامین بود. حالا اما از پس چندین سال، بار دیگر موضوع خروج نیروی کار خارجی و حتی افزایش تمایل نیوری کار ایرانی برای حضور در بازار کار خارج از کشور مطرح شده است.
محمد اکبرنیا، مدیر کل دفتر هدایت نیروی کار و کاریابی‌ها در رابطه با شایعاتی که از افزایش خروج نیروی کار ایرانی از کشور بیان می شود، تصریح کرد: خروج نیروی انسانی از کشور موضوع بررسی های دفتر ما نیست چرا که دفتر هدایت نیروی کار صرفا به ارقام مربوط به خروج قانونی برای کار از طریق کاریابی ها دسترسی دارد و دیگر موارد خروج اعم از تحصیلی تا مهاجرت را بررسی نمی‌کنیم. مضاف بر اینکه بخش مهمی از نیروی کار مهاجر ایرانی با ویزای غیرشغلی در کشورهای دیگر به ویژه کشورهای همسایه مشغول می‌شوند.
او ادامه داد: البته ما برای سال جاری افزایش ۱۵۰ درصدی اشتغال نیروی کار در خارج از کشور را مدنظر داریم که به نظر من تا پایان سال محقق می شود. این میان باید توجه داشت در سال گذشته دو هزار نفر از این طریق به خارج از کشور رفتند و امسال با توجه به مذاکراتی که با آلمان شده برنامه ما بر خروج پنج هزار نفر دلالت دارد.
او ضمن تایید افزایش انگیزه ها برای کار در کشورهای دیگر، خاطرنشان ساخت: طبیعتا کاهش قدرت پول ملی این انگیزه را به مراتب بیش از قبل افزایش داده است.
این مقام مسئول در وزارت کار با بیان اینکه مزیت استفاده از این روش در نیفتادن کارجویان در دام کلاهبرداران است، افزود: مراجعه به دفاتر کاریابی مجوزدار چنین مشکلاتی را در پی نخواهد داشت. علاوه بر این تلاش داریم تا برای نیروی کار اعزام شده بیمه تامین اجتماعی هم پوشش های لازم را انجام دهد تا بازگشت آنها به کشور همراه با مزایای بیمه ای باشد. علاوه بر این قصد داریم تا با ارائه گواهینامه شغلی عوارض خروج از کشور آنها کاهش یابد.
اکبرنیا تاکید کرد: اعزام نیروی کار به کشورهای دیگر اکنون به عنوان یک صنعت سودآور در جهان معرفی می شود که گردش مالی آن سالانه ۶۰۰ میلیارد دلار است اما متاسفانه سهم ایران از این بخش به یک درصد هم نمی‌رسد. وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر مقصد متقاضیان کار تاکید کرد: از کشورهای همسایه چون کردستان عراق، تا کشورهای بلوک شرق سابق و از اروپا تا کانادا و استرالیا همگی متقاضیان خاص خود را دارند. این تقاضاها در بخش هایی مختلفی چون ساختمانی تا فناوری اطلاعات است.
روسیه تزاری اولین کشوری است که ایرانیان برای یافتن شغل به آن مراجعه کردند. حضور ایرانیان اغلب در مناطق نفتی باکو از میانه دوره قاجار شدت گرفت به گونه ای که جمعیت زیادی از آنها در یک دهه پیش از انقلاب مشروطه و تحت تاثیر مبارزات کارگری در روسیه، انجمن عدالت را پایه ریزی کردند. اغلب مورخان این انجمن را پدر معنوی حزب اجتماعیون- عامیون می دانند. پس از انقلاب بلشویکی در اکتبر ۱۹۱۷ و افزایش سو ظن حاکمان ایران در عصر پهلوی اول و تحولات سیاسی در روسیه ای که دیگر شوروی خوانده می شد، مهاجرت به این مناطق برای یافتن شغل به پایان رسید. این همزمان شد با فروپاشی عثمانی و جنگ های جهانی که برای مدتی به سفرهای دسته جمعی کاری پایان داد. با آغاز دوره پهلوی دوم، مهاجران اغلب از میان دانشجویان برگزیده شدند و با توجه به برنامه های رشد سریع اقتصادی، عملا ایران خود نیازمند نیروی کار بود، درنتیجه تقریبا آمار خاصی از مهاجرت گسترده برای یافتن شغل در این بازه زمانی در دست نیست. اواخر دهه ۶۰ روادید میان ایران و ژاپن ساده تر شد و همین تبدیل به مفری برای حضور گسترده تر ایرانیان جویای شغل در کشوری شد که توسعه را با سرعتی بیش از هر کشوری طی می کردند. حواشی ناشی از حضور ایرانیان، ژاپنی ها را به پایان این دوره سوق داد. در دهه ۸۰ شمسی امارات و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس تبدیل به مهاجرتگاه های اصلی ایرانیان شد، البته قشری که در دهه ۸۰ به این سمت رفتند، از نظر طبقاتی اقشار مرفه تری بودند که با سرمایه های خود به جای کارگری ترجیح دادند کسب و کار به راه اندازند.
همه مهاجران نخبه نیستند
ایران درگیر فرار مغزهاست؟ هر چند ترکیب نیروهای متقاضی خروج از سال های دور، پیش از مشروطه تا امروز تغییری جدی کرده است اما هنوز بسیاری از کارشناسان معتقدند مبحث مهاجرت نخبگان از ایران نکته ای انحرافی است و ایران با بحرانی جدی در این عرصه روبرو نیست.
این مقام مسئول با رد کردن انتقاداتی که به خروج نیروی انسانی و فرار مغزها در کشور می شود توضیح داد: در ایران دائم این بحث مطرح شده و تبدیل به یک داده اجتماعی شده است حال آن که همه ایرانیانی که از کشور خارج می شوند نوابغ هستند. من از معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری شنیدم که ایران نسبت به بسیاری کشورها سرانه کمتری برای فرار نخبه ها دارد. این میان باید توجه داشت نیروی کاری که به خارج می رود می تواند هم تجارب خوبی کسب کند و هم به کشور ارز بیاورد، علاوه بر این فرصتهای شغلی برای دیگر متقاضیان ایرانی برای کار در کشور خالی می شود.
مدیر کل دفتر هدایت نیروی کار در رابطه با حضور کارگران ایرانی در اقلیم کردستان عراق گفت: ما هم اکنون در حال پیگیری هستیم تا ایرانیان برای حضور در این منطقه هم مشکل نداشته باشند. اکنون اغلب کارگران با اخذ ویزای توریستی به اقلیم می روند و هر ماه برای تمدید روادید یک بار به ایران برمی گردند. جهت تسهیل این روند، ما به دفتری در این منطقه مجوز دادیم و هم اکنون هم در حال مذاکره با مسئولان اقلیم هستیم تا به این روند هم سامان دهیم.
