از یک سو جنگ اقتصادی ترامپ با چین [۱] و از سوی دیگر قهر سیاسی وی با ایران و سایر امضاکنندگان توافق هسته‌ای، چنان‌که بسیاری از کارشناسان پیش‌بینی کرده بودند [۲] ، دست به دست هم داده‌اند تا شرایط اقتصادی و سیاسی بین‌المللی به سود جمهوری اسلامی رقم بخورد. بزرگ‌ترین اهرم فشاری که آمریکایی‌ها تصور میکنند علیه ایران دارند، صادرات نفت تهران است که به تصور واشینگتن اگر به صفر برسد، دولت ایران «فلج» خواهد شد. با این وجود، هر روز شواهد بیش‌تری نشان می‌دهد که سیاست‌های ضدایرانی ترامپ نه تنها جواب نمی‌دهد، بلکه بیش از آن‌که به ضرر ایران تمام شود، منافع خود آمریکا را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
در همین‌باره بخوانید:
هیاهوی ترامپ برای هیچ؛ چرا «شدیدترین تحریم‌های تاریخ» علیه ایران بی‌فایده خواهد بود؟
ایران می‌تواند از فناوری «بلاک‌چین» و «ارز دیجیتال» برای دور زدن تحریم‌های آمریکا استفاده کند
چین، مشتری پروپاقرص نفت ایران
آخرین اخبار از بازار نفت حکایت از آن دارد که تحریم‌های جدید دولت ترامپ علیه ایران راه به جایی نخواهد برد. دونالد ترامپ پس از خروج از توافق هسته‌ای با ایران اعلام کرد قصد دارد فروش نفت ایران را به صفر برساند. این در حالی است که کارشناسان معتقدند این سیاست عملی نیست و با توجه به جنگ تجاری آمریکا با چین و خروج یک‌جانبه ترامپ از برجام، بسیاری از کشورها حاضر نمی‌شوند تن به تحریم‌های ضدایرانی واشینگتن بدهند. به علاوه، نفت ایران مشتریان بزرگ و پروپاقرصی دارد که به این سادگی‌ها تسلیم تحریم‌های یک‌جانبه کاخ سفید نخواهند شد.
«شان‌دونگ دونگ‌مینگ» از بزرگ‌ترین پالایشگاه‌های خصوصی چین اعلام کرده که در اثر جنگ تجاری واشینگتن و پکن، نفت ایران را جایگزین نفت آمریکا خواهد کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است که در نتیجه جنگ تجاری میان واشینگتن و پکن، و تصمیم ترامپ مبنی بر وضع تعرفه‌های هنگفت برای واردات از چین، چینی‌ها تصمیم گرفته‌اند به جای آن‌که خودشان را با آمریکا درگیر کنند، راه ساده‌تری را انتخاب نمایند. «گروه پتروشیمی شان‌دونگ دونگ‌مینگ» یکی از بزرگ‌ترین پالایشگاه‌های خصوصی نفت در چین اخیراً خبر داد که از این پس به جای واردات نفت از آمریکا، از نفت ایران استفاده خواهد کرد [۳] . آمار رسمی دولت چین نشان می‌دهد متوسط واردات نفت این کشور از ایران طی سه‌ماهه ابتدایی سال ۲۰۱۸، حدود ۶۵۵ هزار بشکه در روز بوده است که بیش از یک‌چهارم از صادرات ایران را شامل میشود [۴] .
فرار از تعرفه‌های هنگفت واردات نفت از آمریکا و هم‌چنین خروج از زیر سایه سنگین دلار موجب شده تا پالایشگاه‌های چینی به نفت ایران رغبت بیش‌تری نشان دهند. کارشناسان می‌گویند این تصمیم کمپانی شان‌دونگ دونگ‌مینگ دست‌کم به دو دلیل مهم اتخاذ شده است: اولاً این‌که مقامات چین قرار است به زودی تعرفه‌های سنگینی را در واکنش به جنگ تجاری ترامپ، علیه واردات نفت از آمریکا تعیین کنند و به همین دلیل، واردات نفت از آمریکا عملاً توجیه اقتصادی نخواهد داشت. دوماً این‌که کمپانی‌های چینی در روابط تجاری با ایران می‌توانند از ارزهای محلی استفاده کنند و به این ترتیب از تحریم‌های آمریکا که مبتنی بر سیستم دلار است، در امان خواهند بود.
آمار نشان می‌دهد چین در حال حاضر بزرگ‌ترین خریدار نفت در جهان و دومین خریدار بزرگ نفت از آمریکاست و طی ماه جاری میلادی روزانه ۴۰۰ هزار بشکه نفت خام از آمریکا وارد کرده است. با این وجود، مقامات چینی گفته‌اند که تعرفه‌ای ۲۵ درصدی را علیه واردات نفت از آمریکا وضع خواهند کرد و بنابراین کمپانی‌هایی نظیر شان‌دونگ دونگ‌مینگ تلاش خواهند نمود تا برای رفع نیازهای خود به نفت، به منابع موجود در خاورمیانه و غرب آفریقا روی بیاورند [۵] . تمامی این تحولات نهایتاً موجب خواهد شد تا تحریم‌های ضدایرانی ترامپ که هدف آن‌ها قطع خرید نفت از ایران بود، به شکست بینجامد.
مسئله فقط شان‌دونگ دونگ‌مینگ نیست
تنها چند روز پیش از آن‌که شان‌دونگ دونگ‌مینگ تصمیم خود درباره خرید نفت از ایران را اعلام کند، «ساینوپک» (بزرگ‌ترین کمپانی نفتی چین بعد از شرکت ملی نفت این کشور) نیز خبر داده بود که به‌رغم تحریم‌ها و تهدیدهای آمریکا، به واردات نفت از ایران ادامه خواهد داد [۶] . در مورد ساینوپک نیز وضع تعرفه علیه واردات نفت از آمریکا و تحریم‌های واشینگتن علیه ایران عوامل تعیین‌کننده‌ای بوده‌اند، به طوری که یکی از مقامات ارشد این کمپانی می‌گوید: «این [وضع تعرفه] یک تصمیم سیاستی است و دولت [چین] باید در این‌باره تصمیم‌گیری کند، اما اگر تعرفه پیشنهادشده وضع شود، واردات نفت خام از آمریکا برای چینی‌ها دیگر قابل تداوم نخواهد بود و ممکن است مجبور شویم این واردات را متوقف کنیم [۷] .»
در همین‌باره بخوانید:
«ترامپ بیش از آن‌که گاز بگیرد، پارس می‌کند» / آمریکا توانایی ضربه زدن به اقتصاد ایران را ندارد
در سوی دیگر، همین مدیر ارشد ساینوپک درباره واردات نفت از ایران تأکید کرده است: «تحریم‌های آینده آمریکا روی خرید نفت خام از ایران توسط چین تأثیری نگذاشته است و نفت ایران هم‌چنان مطابق تقاضا، عرضه میشود.» گفته میشود پالایشگاه‌ها در چین برای واردات نفت ایران از کشتی‌هایی استفاده میکنند که آمریکا امکان نظارت بر آن‌ها را ندارد و بنابراین تصمیم واشینگتن مبنی بر وضع مجدد تحریم‌های نفتی علیه تهران، تأثیری بر این واردات نداشته است.
افزایش ظرفیت پالایشگاه‌های چین به معنای افزایش نیاز این کشور به واردات نفت و به تبع آن روی آوردن بیش‌تر این کشور به نفت ایران است. جنگ تجاری ترامپ با چین، به طور خاص، از آن جهت در بدترین زمان آغاز شده است که گزارش‌ها نشان می‌دهد تقاضای نفت خام در چین به دلایل متعددی رو به افزایش است. به عنوان نمونه، افزایش ظرفیت پالایش نفت در این کشور، نیاز به واردات نفت را نیز بیش‌تر کرده است. پیش‌بینی میشود طی سه‌ماهه انتهای سال ۲۰۱۸، شرکت‌های «پتروشیمی هنگلی» و «ژجیانگ رونگ‌شنگ» هرکدام با اضافه کردن ظرفیت پالایش ۴۰۰ هزار بشکه در روز و شرکت ملی نفت چین و ساینوپک با افزودن ظرفیت پالایش، به ترتیب، ۱۰۰ هزار و ۲۰۰ هزار بشکه در روز موجب افزایش نیاز چین به واردات نفت شوند.
چین، هم بزرگ‌ترین خریدار و هم خواهان افزایش خرید نفت ایران
کارشناسان معتقدند چین می‌تواند بخش بزرگی از کاهش احتمالی فروش نفت ایران بر اثر تحریم‌ها را جبران کند. وال‌استریت‌ژورنال در گزارشی با موضوع تحریم‌های نفتی ایران و نقش چین در ناموفق بودن این تحریم‌ها می‌نویسد: «طرح‌های آمریکا برای ریشه‌کن کردن خرید نفت ایران [توسط کشورهای دیگر] یک نقص بزرگ دارند: چین [۸] .» این روزنامه آمریکایی سپس با اشاره به تهدیدهای آمریکا [۹] مبنی بر مجازات هر کشوری که پس از ضرب‌الاجل تعیین‌شده برای اِعمال مجدد تحریم‌ها علیه تهران در ماه نوامبر به خرید نفت از ایران ادامه دهد، می‌نویسد: «چنان‌که یکی از مقامات ارشد دولت آمریکا در حوزه انرژی می‌گوید، اکنون برخی افراد در واشینگتن پیش‌بینی میکنند که چین بخش بزرگی از نفتی را از ایران خواهد خرید که سایر کشورها بر اثر تهدید تحریم‌های آمریکا از این کشور نمی‌خرند.»
روزنامه وال‌استریت‌ژورنال در گزارش دیگری توضیح می‌دهد که چگونه خروج یک‌جانبه ترامپ از برجام موجب شده تا بسیاری از کشورهایی که آمریکا برای «به صفر رساندن فروش نفت ایران» باید آن‌ها را با خود همراه کند، از همکاری با واشینگتن سر باز بزنند [۱۰] . چنان‌که این روزنامه می‌نویسد: «افزایش خرید نفت ایران توسط چین می‌تواند تأثیر اقتصادی تحریم‌ها [ی نفتی آمریکا] را کاهش دهد. این مسئله هم‌چنین با توجه به افزایش تنش‌ها میان واشینگتن و پکن بر سر مسائل تجاری، می‌تواند ایران و چین را به یک‌دیگر نزدیک‌تر کند.»
چین نه تنها بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران است، بلکه دارد خود را برای افزایش واردات نفت از ایران نیز آماده می‌کند. دو نویسنده گزارش وال‌استریت‌ژورنال البته اشاره میکنند که برخی کمپانی‌های نفتی خارجی، نظیر توتال فرانسه، پیشاپیش از ترس تحریم‌های کاخ سفید از ایران خارج شده‌اند و بانک‌های بین‌المللی نیز از انجام تراکنش‌های مربوط به خرید و فروش نفت این کشور امتناع میکنند. این‌دو هم‌چنین یادآوری میکنند که به‌رغم همراه نشدن اتحادیه اروپا با تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران، برخی کشورها مانند یونان و ترکیه دارند خرید نفت ایران را کاهش می‌دهند. در عین حال، گزارش وال‌استریت‌ژورنال به نقل از همان مقام ارشد حوزه انرژی در دولت آمریکا (که نامی از او برده نشده است) تأکید می‌کند: «چین که همین الآن هم بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران است، دارد خود را برای افزایش واردات نفت از ایران نیز آماده می‌نماید.»
نویسندگان گزارش سپس به نقل از یک مقام ایرانی درگیر مذاکرات با کمپانی‌های چینی، بدون آن‌که نامی از این مقام ببرند، می‌نویسند: «تهران هم‌اکنون در حال مذاکره با کمپانی‌های چینی است تا مطمئن شود که این اتفاق [افزایش فروش نفت به چین] حتماً رخ خواهد داد. ما هیچ مشکلی در فروش نفت خود [به چین] نداریم.» وال‌استریت‌ژورنال در تأیید احتمال افزایش همکاری‌های نفتی میان ایران و چین به‌رغم تحریم‌های آمریکا خاطرنشان می‌کند که «پکن در گذشته توسل آمریکا به دست‌اندازی‌ها و تحریم‌های یک‌جانبه برای حل‌وفصل مسائل بین‌المللی را مورد انتقاد قرار داده است.»
عقب‌نشینی ترامپ از رؤیاهای ضدایرانی
وال‌استریت‌ژورنال در بخش دیگری از گزارش خود نشان می‌دهد که چگونه مقامات دولت ترامپ وادار به پذیرش واقعیت شده و از سیاست‌های آرمانی خود مقابل ایران عقب‌نشینی کرده‌اند. این روزنامه می‌نویسد:
اگرچه دولت آمریکا در ابتدا نشان داده بود که هدفش کاهش صادرات [نفت] ایران به صفر است، اما واشینگتن اکنون سطح انتظاراتش را پایین‌تر آورده است. مایک پمپئو وزیر امور خارجه آمریکا، هفته گذشته گفت که آمریکا اعطای تخفیف‌های تحریمی [در رابطه با خرید نفت از] ایران را برای «تعداد انگشت‌شماری» از کشورها در نظر خواهد گرفت. کره جنوبی، هند و تعداد انگشت‌شماری از کشورهای دیگر، در چارچوب آخرین دور تحریم‌ها علیه ایران [پیش از توافق هسته‌ای] نیز مشمول تخفیف شده و اجازه خرید نفت از ایران را پیدا کرده بودند.
کاخ سفید احتمالاً مجبور است علاوه بر چین، با سایر خریداران بزرگ نفت ایران هم کنار بیاید. وال‌استریت‌ژورنال ضمن گنجاندن نموداری از بزرگ‌ترین خریداران نفت ایران در گزارش خود نشان می‌دهد که هند و کره جنوبی بعد از چین دومین و سومین خریداران بزرگ نفت ایران (با فاصله نسبت به سایر خریداران) هستند و بنابراین تحریم‌های دولت ترامپ در بهترین شرایط شاید بتواند فروش نفت ایران را مقداری کاهش بدهد، اما به احتمال قریب به یقین نخواهد توانست بزرگ‌ترین خریداران نفت ایران را از واردات نفت از این کشور منصرف کند و بنابراین رؤیای «توقف فروش نفت» ایران به هیچ عنوان محقق‌شدنی نیست.
کابینه ترامپ نیز با درک همین مسئله است که گفته اِعمال مجازات علیه نقض‌کنندگان تحریم‌های جدید ایران را «مورد به مورد» بررسی خواهد کرد و به عبارت دیگر، قرار نیست همه درخواست‌هایی را رد کند که کشورها یا کمپانی‌های بین‌المللی تحویل کاخ سفید می‌دهند و در آن‌ها درخواست میکنند که دولت ترامپ در مورد آن‌ها استثنا قائل شود و بتوانند بعد از ضرب‌الاجل ماه نوامبر نیز هم‌چنان به همکاری و تجارت با ایران ادامه دهند [۱۱] .
راه هموار تهران و پکن برای دور زدن تحریم‌های آمریکا
به این ترتیب به نظر می‌رسد تنها گزینه آمریکا برای برداشتن گامی در جهت اجرای تحریم‌های جدید، متقاعد کردن چین به توقف خرید نفت از ایران است. نویسندگان گزارش وال‌استریت‌ژورنال نیز در همین راستا تصریح میکنند که واشینگتن تأکید کرده است اگر شرکت‌های چینی که در بازار آمریکا هستند بخواهند تحریم‌های ضدایرانی را نقض کنند، آن‌ها را مجازات خواهد کرد. استیون منوچین وزیر خزانه‌داری آمریکا، هفته گذشته در همین‌باره مقابل چین خط‌ونشان کشید و گفت: «قصد ما این است که [مجازاتِ نقض] تحریم‌هایمان درباره نفت ایران را علیه همه اِعمال کنیم، از جمله علیه چین.»
چنان‌که وال‌استریت‌ژورنال توضیح می‌دهد، همه شواهد حکایت از آن دارد که سیاست خارجی آمریکا طی سال‌های اخیر عملاً به سود ایران تمام شده است. به عنوان مثال، سیاست‌های واشینگتن در قبال لیبی و ونزوئلا موجب شده تا این دو کشور که سایر تأمین‌کنندگان سنتی نفت چین بوده‌اند، دچار بی‌ثباتی شوند و همین مسئله تمایل چین به افزایش واردات از ایران را موجب شده است. از سوی دیگر، در حالی که پکن سال ۲۰۱۰ از تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران حمایت و حتی واردات نفت از تهران را گاهاً تا بیش از یک‌چهارم کاهش داد، اما این‌بار به صراحت گفته است که از تحریم‌های ترامپ علیه ایران حمایت و تبعیت نخواهد کرد.
روزنامه آمریکایی وال‌استریت‌ژورنال بار دیگر به اظهارات همان مقام ارشد حوزه انرژی در دولت آمریکا اشاره و این‌بار اظهارات یک مقام فرانسوی را نیز نقل‌قول می‌کند و می‌نویسد که چین احتمالاً برای دور زدن تحریم‌های آمریکا از بانکی برای انجام تراکنش‌های خرید نفت از ایران استفاده خواهد کرد که در گذشته نیز برای معامله با ایران به‌رغم تحریم‌های واشینگتن از آن کمک گرفته است. نویسندگان گزارش خاطرنشان میکنند:
بانک‌ها به خاطر ترس از آسیب رسیدن به دست‌رسی‌شان به دلار، در مورد انجام تراکنش‌های مرتبط با نفت ایران مردد هستند. این در حالی است که بانک «کونلون» یکی از واحدهای وابسته به شرکت ملی نفت چین، ارتباط اندکی با نظام مالی بین‌المللی دارد و بنابراین به خوبی می‌تواند تراکنش با ایران را ادامه بدهد. کارشناسان در این حوزه می‌گویند بانک مرکزی ایران در بانک کونلون حساب‌هایی دارد که خریداران چینی به ازای خرید نفت ایران معادل میلیاردها دلار پول به آن‌ها واریز کرده‌اند. ایرانی‌ها سپس از این پول‌ها برای خرید کالاهای چینی استفاده میکنند.
گزارش وال‌استریت‌ژورنال در نهایت این‌گونه به سایر زمینه‌های همکاری میان چین و ایران اشاره می‌کند:
چین، ایران را بازیگری محوری در تلاش‌های خود برای گسترش نفوذ اقتصادی‌اش از طریق طرح «یک کمربند، یک جاده» می‌داند و سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی در حوزه‌های زیرساختی مانند راه‌آهن و جاده‌های این کشور کرده است. پکن همین الآن هم بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران محسوب میشود. در سوی دیگر نیز، پس از آن‌که ترامپ، ماه می، طرح‌های خود برای اِعمال مجدد تحریم‌ها علیه ایران را اعلام کرد، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران، در اولین سفر خارجی خود به پکن رفت.
در همین‌باره بخوانید:
نقش ایران در ابَرپروژه «یک کمربند، یک جاده» / جاده ابریشم جدید ناچار به عبور از ایران است
چابهار قلب ترانزیت خاورمیانه/ رقابت هند و چین بر سر بندر ایرانی
